Çölyak Hastalığı Nedir?

İçindekiler

Tanım

Çölyak Hastalığı, bağışıklık sisteminin; buğday, çavdar ve arpa içerisinde bulunan bir protein olan glutene anormal derecede duyarlı olduğu bir rahatsızlıktır. Bu hastalık, otoimmün bir bozukluktur. Otoimmün bozukluklar, bağışıklık sistemi işlevini kaybettiğinde ve vücudun kendi dokuları ile organlarına saldırdığında ortaya çıkar. Ömür boyu sıkı bir glutensiz diyet olmadan; bağışıklık sistemi aşırı aktivitesinden kaynaklanan iltihaplanma, vücudun birçok bölümünü içeren çok çeşitli belirtilere ve semptomlara (Görsel 1) neden olabilir.

*Görsel 1: Çölyak hastalığından etkilenen vücut sistemleri*

Çölyak hastalığı, bir birey gluten içeren besinleri tüketmeye başladıktan sonra herhangi bir yaşta da gelişebilir. Durumun klasik semptomları, gastrointestinal sistemi etkileyen iltihaptan (Görsel 2) kaynaklanır.

Bu iltihap, ince bağırsağı çizen ve besinleri emmek için çok daha fazla bir yüzey alanı sağlayan küçük, parmak benzeri çıkıntılar olan villuslara zarar verir. Hastalıkta villuslar kısalır ve sonunda düzleşirler. Bağırsak hasarı, ishale ve kilo kaybına neden olabilecek besinlerin zayıf emilimine neden olur.

Bu hastalıkta karın ağrısı, şişme (distansiyon) ve gıda intoleransları yaygındır. Çölyak Hastalığıyla ilişkili olan iltihaplanma, ince bağırsak veya yemek borusu kanserleri gibi bazı gastrointestinal kanserlerin gelişme riskinin artmasına yol açabilir.

İltihap ve yetersiz besin emilimi, etkilenen bireylerde vücudun diğer birçok organını ve sistemini etkileyen sorunlara yol açabilir. Bu sağlık problemleri, az sayıda kırmızı kan hücresi ile sonuçlanan demir eksikliği (anemi) (Görsel 3), vitamin eksiklikleri, kemiklerde düşük mineral yoğunluğu (osteoporoz), kaşıntılı deri döküntüleri (dermatitis herpetiformis), diş minesindeki kusurlar, kronik yorgunluk, eklem ağrısı, yavaş büyüme, gecikmiş ergenlik, kısırlık veya tekrarlayan düşükleri içerir.

Nörolojik problemler de çölyak hastalığıyla ilişkilendirilmiştir, bunlar; migren baş ağrıları, depresyon, dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (ADHD) ve tekrarlayan nöbetlerdir (epilepsi). Çölyak hastalığı olan birçok insan, çeşitli sağlık sorunlarından biri veya daha fazlasına sahiptir ancak gastrointestinal semptomlara sahip değillerdir. Durumun bu formuna ise Klasik Olmayan Çölyak Hastalığı denir. Araştırmacılar, şu anda Klasik Olmayan Çölyak Hastalığının aslında klasik formdan daha yaygın olduğunu düşünmektedirler.

Hastalık genelde teşhis edilemez çünkü belirti ve semptomlarının çoğu spesifik değildir, bu da birçok bozuklukta ortaya çıkabileceği anlamına gelir. Bu spesifik olmayan sağlık sorunlarından bir veya daha fazlasına sahip olan insanların çoğu hastalığa sahip değildir. Ortalama olarak, semptomların başlamasından 6-10 yıl sonrasına kadar çölyak hastalığı tanısı konmaz.

Bazı insanlar, hastalık semptomları olmayan Sessiz Çölyak Hastalığına (Görsel 4) sahiptirler. Ancak, Sessiz Çölyak Hastalığı olan kişilerin kanlarında çölyak hastalığında yaygın olan bağışıklık proteinleri (antikorlar) vardır. Ayrıca, biyopsi ile tespit edilebilen, ince bağırsaklarında iltihaplı hasarlara sahiptirler.

Az sayıda vakada, hastalık glutensiz bir diyetle düzelmez ve “refrakter ladin” adı verilen bir duruma ilerler. Refrakter ladin, gastrointestinal sistemin kronik iltihabı, besinlerin zayıf emilimi ve T hücresi lenfoma adı verilen bağışıklık hücrelerinin bir tür kanseri geliştirme riski ile karakterizedir edilmiştir.

Sıklık

Bu hastalık yaygın bir hastalıktır. Hastalığın yaygınlığı, dünya çapında 100 kişiden yaklaşık 1’inde olduğu tahmin edilmektedir.

Nedenler

Hastalığın gelişme riski HLA-DQA1 ve HLA-DQB1 genlerinin belirli varyantları tarafından arttırılır. Bu genler, bağışıklık sisteminde kritik bir rol oynayan proteinlerin üretim emrini verir. HLA-DQA1 ve HLA-DQB1 genleri, insan lökosit antijeni (HLA) kompleksi (Görsel 5) adı verilen bir gen ailesine aittir. HLA kompleksi, bağışıklık sisteminin vücudun kendi proteinlerini, virüs ve bakteri gibi yabancı istilacılar tarafından üretilen proteinlerden ayırt etmesine yardımcı olur.

HLA-DQA1 ve HLA-DQB1 genlerinden üretilen proteinler, bir antijen bağlayıcı DQαβ heterodimer (Görsel 6) adı verilen fonksiyonel bir protein kompleksi oluşturmak için birbirine eklenir (bağlanır). Belirli bağışıklık sistemi hücrelerinin yüzeyinde bulunan bu kompleks, hücre dışındaki protein parçalarına (peptitlere) bağlanır. Eğer bağışıklık sistemi, peptitleri yabancı (viral veya bakteriyel peptitler gibi) olarak algılarsa, istilacı virüslere veya bakterilere saldırmak için bir tepki tetikler.

Görsel 6: HLA-DQA1 ve HLA-DQB1 heterodimerleri

Hastalık, “gliadin” adı verilen bir glutein proteininin segmentine uygunsuz bir bağışıklık tepkisiyle (Görsel 7) ilişkilidir. Bağışıklık sisteminin bu uygunsuz aktivasyonu, vücudun doku ve organlarına zarar veren, hastalığın belirtilerine ve semptomlarına yol açan iltihaplanmaya neden olur.

Görsel 7: Çölyak Hastalığına bağlı moleküler süreçler

Bu hastalıktan etkilenen hemen hemen tüm insanlar, gliadine uygun olmayan bir bağışıklık tepkisi riskini artıran HLA-DQA1 ve HLA-DQB1 genlerinin spesifik varyantlarına sahiptir. Ancak, bu varyantlar genel nüfusun %30’unda bulunmaktadır ve gen varyantları olan bireylerin sadece %3’ünde çölyak gelişir.

Çevresel faktörler ve diğer genlerdeki değişiklikler gibi, diğer katkıda bulunanların da bu kompleks bozukluğun gelişimini etkilediği muhtemel görünmektedir.

Kalıtım Modeli

Çölyak hastalığı ailelerde kümelenme eğilimindedir. Çölyak hastalığı olan kişilerin ebeveynleri, kardeşleri veya çocukları (birinci derece akrabaları) (Görsel 8), bozukluğu geliştirme şansı yüzde 4 ila 15 arasındadır. Ancak, kalıtım modeli bilinmemektedir.