Merve TELTIK
Giriş
Neden erkekler genç ölüyor? Popüler bir teoriye göre, erkeklerin kadınlardan daha kısa yaşamasının nedeni daha büyük riskler alıyor, daha tehlikeli işler yapıyor, daha çok içki-sigara içiyor olmaları ve doktor tavsiyesi alma konusunda yeterli olmamaları.
Fakat Sidney UNSW’deki (Australia’s Global University) bilim insanları tarafından yapılan araştırmada asıl sebebin insan davranışları ile daha az ilgili olabileceğini ve birçok hayvan türüyle paylaştığımız cinsiyet kromozomu tipi ile daha ilintili olabileceğini öngörüldü.
Bugün, Biology Letters Dergisi’nde yayınlanan çalışmada UNSW Biyoloji Bölümü, Yeryüzü ve Çevre Bilimleri Fakültesi araştırmacıları cinsiyet kromozomları ve yaşam süreleriyle ilgili mevcut tüm akademik yazınları analiz ederek, diğerinden daha uzun yaşayan bir cinsiyet modelinin olup olmadığını belirlemeye çalıştılar ve çalışmayı hayvanlar alemi genelinde tekrarladılar.
Korumasız X Hipotezi
Özellikle heterogametik (XY gibi) cinsiyetlerdeki Y kromozomunun, kişiyi ifade edilen zararlı genlerden daha az koruyabildiğini gösteren “Korumasız X Hipotezi ” test edilmek istendi. Bu hipotez Y kromozomunun, X kromozomundan daha küçük olduğu ve bazı durumlarda hiç bulunmadığından, ileri dönemlerde bireyi sağlığına karşı tehditlere maruz bırakabilecek zararlı mutasyonlar taşıyan bir X kromozomunu ‘gizleyemediği’ düşünülmektedir.
Tersine, sağlıklı bir X kromozomunun, bu zararlı genlerin ifade edilmemesini sağlamak için zararlı genlere sahip başka bir X’in yerine geçebileceği homogametik kromozomlarda (XX) böyle bir sorun yoktur. Böylece organizmanın yaşamı olabildiğince uzun olabilmektedir.
Makalenin öncü yazarı ve doktora öğrencisi Zoe Xirocostas, çok çeşitli hayvan türlerinde mevcut olan yaşam verilerini inceledikten sonra, korunmamış X hipotezinin mantığa oturduğunu söylüyor. Daha önce yalnızca birkaç hayvan grubunda test edilen hipotez ilk defa hayvan taksonomisinde test edildi.
“Ömür uzunluğu verilerine sadece primatlarda, diğer memelilerde ve kuşlarda değil, aynı zamanda sürüngenlerde, balıklarda, amfibilerde, eklem bacaklılarda, hamam böceklerinde, çekirgelerde, böceklerde, kelebeklerde ve güvelerde de baktık” diyor.
“Bu türlerin çoğunda, heterogametik cinsiyet modelinin, homogametik cinsiyet modelinden daha erken ölme eğiliminde olduğunu, ve ölme eğiliminin ortalama %17,6 daha erken olduğunu gördük.” diyerek sözlerine devam ediyor.
Kuşlar, Kelebekler ve Güveler
İlginç bir şekilde, araştırmacılar aynı modeli diğer tüm hayvanların tersi olan kendi çift cinsiyet kromozomuna sahip hayvan sınıflarında da gözlemlediler. Kuşlarda, kelebeklerde ve güvelerde, dişi heterogametik kromozomlara (ZW) sahipken, homogametik cinsiyet kromozomlarına (ZZ) sahip olan türün erkeğidir. Dişi kuşların, kelebeklerin ve güvelerin genellikle erkek bireylerinin daha erken ölüyor olmasının, korunmasız X hipotezininin doğruluğuna kesin olarak katkıda bulunduğunu söylemekle birlikte, bu durumda korumasız kromozom Z’ dir.
Ancak bu çalışma, korunmasız X hipotezinin, bir cinsiyetin yaşam süresinin neden ortalama olarak diğerini geçtiğinin makul bir açıklaması olduğunu doğrulasa da, ortada Bayan Xirocostas’e şaşırtıcı gelen bir istatistik vardı.
“Dişi heterogametik türlerdeki erkekler ve dişiler arasındaki ömür uzunluğunu, erkek heterogametik türlerdeki erkekler ve dişilerinki ile karşılaştırdığımızda daha küçük bir fark bulduk” diyor. “Erkeklerin heterogametik (XY) olduğu türlerde, dişiler erkeklerden yaklaşık %21 daha uzun yaşarlar. Ancak dişilerin heterogametik (ZW) olduğu kuş, kelebek ve güve türlerinde erkeklerin yaşam süresi sadece %7 daha fazladır.”
Basitçe söylemek gerekirse, heterogametik erkekler (XY), türlerindeki karşı cinse kıyasla heterogametik dişilerden (ZW) daha erken ölmektedir. Peki bu, herhangi bir türün erkek üyesi olmanın temelde yaşamı kısaltan bir olgu olduğu anlamına mı geliyor?
Bayan Xirocostas, durumun böyle olabileceğini düşünüyor ve cinsel seçilimin yan etkilerini, Y kromozomunun yıkım derecesini ve telomer dinamiklerini bu şaşırtıcı eğilimin olası açıklamaları olarak listeliyor.
“Sadece homogametik cinsiyette (XX veya ZZ) daha uzun yaşayan bir model görmeyi bekliyordum, bu nedenle cinsiyet belirleme sistemi türünün (XX / XY veya ZZ / ZW) de bir organizmanın uzun ömürlü olmasında rol oynayabileceğini görmek ilginç bir sürpriz oldu.”
Bayan Xirocostas, gelecekteki çalışmaların, makalede öne çıkarılan cinsiyetler arasındaki ömür uzunluğundaki farkın, cinsiyetler arasındaki kromozom uzunluğu farkıyla orantılı olduğu hipotezini test etmesi gerektiğini, ve bunun yaşlanmayı etkileyen faktörleri daha iyi anlamamıza yardımcı olabileceğini söyledi. Ancak şimdilik, korunmasız X hipotezinin ayakta olduğuna inanıyor.
Görsel Kaynak: https://www.sciencephoto.com/media/94963/view/x-and-y-chromosomes, Homomorphic sex chromosomes in emus,
Editör: Sibel Öncel